შინაარსი
რომანი სამი ნაწილისგან შედგება, რომელთაგან თითოეული ალექსის ცხოვრების ცალკეულ ეტაპს ასახავს. თხრობა პირველ პირში მიმდინარეობს, სადაც თხუთმეტი წლის თინეიჯერი ალექსი საკუთარი დანაშაულებრივი საქმიანობის შესახებ მოგვითხრობს.
ნაწილი I: "ულტრაძალადობის" ერა. პირველ ნაწილში ალექსი, თავის სამ „დრუჟინასთან“ — დიმთან, ჯორჯისთან და პიტთან — ერთად, ახლო მომავლის პირქუშ ქუჩებში დაძრწის და მონაწილეობს შემთხვევით ძალადობაში, ძარცვასა და გაუპატიურებაში. ეს ქმედებები მათი სიამოვნების წყაროა. ალექსი წარმოდგენილია როგორც სადისტი მოძალადე, თუმცა ამავდროულად, ის კლასიკური მუსიკის, განსაკუთრებით ბეთჰოვენის, მოყვარულია. ეს კონტრასტი, ერთი მხრივ, დაუნდობელი სისასტიკე და, მეორე მხრივ, ხელოვნების სიყვარული, ალექსის პერსონაჟს ართულებს და მას გროტესკულ გმირად აქცევს. დანაშაულებრივი სეანსების დროს ალექსი ხანდაზმული ქალის მკვლელობაში გაერევა, რის შემდეგაც მისი „დრუჟინები“ უღალატებენ და პოლიციას ჩააბარებენ.
ნაწილი II: სასჯელი და „ლუდოვიკოს ტექნიკა“. ციხეში ყოფნისას ალექსი სამაგალითო პატიმრად იქცევა, თუმცა ეს მხოლოდ გარეგნული ილუზიაა, რათა შეუმცირონ სასჯელის ვადა. მას სთავაზობენ მონაწილეობას ახალ სამთავრობო ექსპერიმენტში, სახელად „ლუდოვიკოს ტექნიკა“, რომელიც მიზნად ისახავს ძალადობის ინსტინქტის ჩახშობას. ამ პროცესის დროს მას თვალებს სპეციალური მოწყობილობით უჭერენ ღიას და აყურებინებენ ძალადობრივ სცენებს, ხოლო ფონად უკრავენ მის საყვარელ ბეთჰოვენის მეცხრე სიმფონიას. ამგვარად, მუსიკა და ძალადობა ერთმანეთთან უარყოფითად ასოცირდება, რის შედეგადაც ალექსს ნებისმიერი ძალადობრივი აზრისა თუ ქმედების მიმართ უნებლიე ზიზღი უჩნდება. იგი „მექანიკურ არსებად“ იქცევა, რომელსაც არ შეუძლია საკუთარი თავისუფალი ნებით სიკეთე აირჩიოს.
ნაწილი III: თავისუფლების დაკარგვა და ავტორის ჩანაფიქრი. გათავისუფლების შემდეგ ალექსი აღმოჩნდება საზოგადოებაში, რომელსაც აღარ შეუძლია თავის დაცვა, რადგან მისი უნარი, ბოროტება ჩაიდინოს, უნებლიე სიკეთით შეიცვალა. მას თავს დაესხმიან მისი ყოფილი მსხვერპლები და თანამებრძოლები. რომანის ბრიტანულ და ამერიკულ გამოცემებს შორის სწორედ ამ ეტაპზე იჩენს თავს ფუნდამენტური განსხვავება. ბრიტანულ ვერსიაში, ბოლო, 21-ე თავში, ალექსი თანდათანობით იზრდება, აცნობიერებს საკუთარი ძალადობის უაზრობას და საბოლოოდ საკუთარი ნებით გადაწყვეტს, უარი თქვას კრიმინალურ ცხოვრებაზე, დაქორწინდეს და იცხოვროს ნორმალური, პასუხისმგებლიანი ცხოვრებით.
ძირითადი იდეები და თემები
„მექანიკური ფორთოხალი“ რამდენიმე ძირითად იდეას აერთიანებს, რომელთა შორის ცენტრალურია ადამიანის თავისუფალი ნების მნიშვნელობა. რომანი იკვლევს ფუნდამენტურ ფილოსოფიურ კითხვას: არის თუ არა იძულებითი სიკეთე უფრო ღირებული, ვიდრე არჩეული ბოროტება?. ბერჯესი მკვეთრად აკრიტიკებს ბიჰევიორიზმს, როგორც საზოგადოების პრობლემების გადაჭრის მეთოდს, და ამტკიცებს, რომ ზნეობა არ შეიძლება თავს მოხვეული იყოს. ის უნდა იყოს ინდივიდის თავისუფალი და შეგნებული არჩევანი.
ხელოვნების როლიც ერთ-ერთი მთავარი თემაა. ალექსისთვის კლასიკური მუსიკა სიამოვნების წყაროა, რომელიც ამავდროულად ძალადობისკენ უბიძგებს. ლუდოვიკოს ტექნიკის შემდეგ კი მუსიკა მისთვის ტკივილის ასოციაციას იღებს. ამით ბერჯესი გვიჩვენებს, როგორ შეიძლება ხელოვნება დამახინჯდეს და თავისი ჭეშმარიტი არსი დაკარგოს, როდესაც ის თავისუფალი ნების გარეშე გამოიყენება.
ანალიზი და გაკვეთილები
რომანის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გაკვეთილი ისაა, რომ ალექსის „გამოსწორება“ რეალურად მისი დეჰუმანიზაციაა. ლუდოვიკოს ტექნიკის შედეგად ის არ ხდება ზნეობრივად უკეთესი ადამიანი, არამედ უბრალოდ წყვეტს ძალადობას იძულების გამო, რაც მას საზოგადოების უმწეო და „პროდუქტიულ“ წევრად აქცევს. ბერჯესისთვის ფუნდამენტური იყო იმის ჩვენება, რომ ჭეშმარიტი ზნეობა არ შეიძლება თავს მოხვეული იყოს, ის უნდა იყოს შინაგანი, თავისუფალი არჩევანი.
ამ კონტექსტში, რომანის ბრიტანული სრული ვერსიის ბოლო, 21-ე თავი, კრიტიკულად მნიშვნელოვანია. ამ თავში ალექსი საკუთარი ნებით მიდის იმ დასკვნამდე, რომ ძალადობისგან თავის დაღწევა და ზრდა სურს. ბერჯესი ამ თავით გვიჩვენებს, რომ ადამიანის ჭეშმარიტი ცვლილება მხოლოდ შინაგანი და თავისუფალი არჩევანის შედეგად შეიძლება მოხდეს და არა გარე მექანიზმის მიერ თავსმოხვეული მორალის გზით. ამის გარეშე ნაწარმოები კარგავს იმედისმომცემ გზავნილს ადამიანის პოტენციალის შესახებ.
ალექსი, როგორც გროტესკული გმირი
ალექსი არ არის უბრალო კრიმინალი, რომლის მოტივაციაც სიღარიბე ან სოციალური უსამართლობაა. მისი ძალადობა ესთეტიზებული, ეგზისტენციალური გამოხატულებაა. ერთი წყარო მას კამიუს „უცხოს“ პერსონაჟის გროტესკულ ვარიანტსაც კი უწოდებს. მისი სიყვარული კლასიკური მუსიკისადმი, რომელიც ტანჯვისა და ძალადობის სტიმულად იქცევა, მიანიშნებს ბერჯესის კრიტიკაზე იმის მიმართ, თუ როგორ შეიძლება დამახინჯდეს კულტურა და სუბლიმირებული ლიბიდო. ალექსის პერსონაჟის ამგვარი სიღრმისეული ანალიზი რომანს აქცევს არა მხოლოდ სოციალურ კრიტიკად, არამედ ღრმა ფსიქოლოგიურ კვლევად ადამიანის ბუნებისა და ხელოვნების კავშირის შესახებ.
ვისთვის არის ეს წიგნი
„მექანიკური ფორთოხალი“ განკუთვნილია ისეთი მკითხველისთვის, რომელიც ეძებს არა მხოლოდ გასართობ ამბავს, არამედ ღრმა ინტელექტუალურ გამოწვევას. რომანი ფასდაუდებელი მასალაა ლიტერატურის, ფილოსოფიის, სოციოლოგიისა და პოლიტიკური მეცნიერებების სტუდენტებისთვის, რადგან ის აანალიზებს ფუნდამენტურ კითხვებს სახელმწიფო ძალაუფლების, სოციალური მართლმსაჯულების, პიროვნული თავისუფლებისა და პასუხისმგებლობის შესახებ. ნაწარმოების აქტუალობა იმდენად დიდია, რომ მისი თემები არაერთხელ გამხდარა თეატრალური დადგმების საფუძველი საქართველოშიც. მაგალითად, „თავისუფალი თეატრის“ სპექტაკლი რომანის თემებს 90-იანი წლების საქართველოს რეალობას უკავშირებდა და ასახავდა, თუ რატომ იფეთქა ქვეყანაში ამდენმა აგრესიამ. ეს მაგალითი ხაზს უსვამს რომანის უნივერსალურ გზავნილს, რომელიც დროსა და სივრცეს სცილდება.
დასკვნა
„მექანიკური ფორთოხალი“ არის არა ძალადობის ქება, არამედ ძლიერი გაფრთხილება იმ საფრთხეების შესახებ, რომლებიც თან ახლავს ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვას სახელმწიფო კონტროლის მიზნით. ის აჩვენებს, რომ იძულებითი სიკეთე ადამიანის დეჰუმანიზაციას იწვევს და მას პასუხისმგებლობის არჩევანისგან ათავისუფლებს. ეს თემები დღევანდელ მსოფლიოშიც ისეთივე აქტუალურია, როგორც 1962 წელს იყო. ახალგაზრდული ძალადობა, მასმედიის გავლენა და პიროვნული ავტონომიის პრობლემა რჩება ჩვენი საზოგადოების მწვავე გამოწვევად.
რომანის ჭეშმარიტი არსის გასაგებად, კრიტიკულად მნიშვნელოვანია მისი სრული ვერსიის გაცნობა. ბოლო, 21-ე თავი ნაწარმოებს პესიმისტური, ციკლური ალეგორიისგან ათავისუფლებს და აქცევს მას იმედით აღსავსე, თუმცა რთულ, ისტორიად ადამიანის უნარზე, გაიზარდოს, გაიაზროს საკუთარი შეცდომები და თავისუფალი ნებით შეცვალოს საკუთარი თავი უკეთესობისკენ. საბოლოო ჯამში, „მექანიკური ფორთოხალი“ გვახსენებს, რომ სწორედ არჩევანის უნარი, როგორც სიკეთის, ისე ბოროტების, გვხდის ადამიანებად.